Harold James , “A Little Geopolitics Is a Dangerous Thing“, Syndicate Project
Chuyển ngữ: Lương Định Văn
Thuật ngữ địa chính trị (geopolitics) (1) lần đầu tiên trở nên thông dụng sau cuộc bại trận của Đức quốc trong Thế chiến thứ nhất và kể từ đó được sử dụng như để hợp lý hóa cho các cuộc xung đột “một ăn hai thua” (zero-sum). Nhưng với một mức độ nào đó, nó tiêu biểu cho một ý niệm sai lầm về thuyết định hình địa lý (geographical determinism) (2), nó hoàn toàn không phù hợp với một thế giới được toàn cầu hóa.
PRINCETON – Bất kỳ hy vọng nào cho rằng việc Donald Trump rời khỏi Tòa Bạch Ốc ít nhất sẽ đem lại đôi chút yên tĩnh cho thế giới, thì giờ đây phải được giảm chế lại. Đã có một mối đe dọa quốc tế nguy hiểm mới: sự trở lại của “địa chính trị” trong việc định hình tình trạng an ninh quốc tế.
Hãy xem xét các sự việc xảy ra trong sáu tháng qua. Trong vòng vài tuần sau khi Tổng thống Joe Biden nhậm chức, ngoại trưởng Antony Blinken đã có một cuộc đấu khẩu bất thường với người đồng cấp của Trung Cộng trong cuộc họp song phương ở Alaska. Hoa Kỳ cũng đã tranh cãi với Liên minh châu Âu về Nord Stream 2, một đường ống dẫn khí đốt trực tiếp của Nga đến Đức, đi vòng qua (và do đó làm suy yếu) Ukraine. Và về phần họ, EU đã áp đặt các biện pháp trừng phạt cứng rắn hơn đối với Trung Cộng, vì các chính sách của họ ở Tân Cương, mà Trung Cộng đã trả đũa bằng các biện pháp trừng phạt của riêng họ.
Sau đó, vào tháng 6, một vụ tranh cãi giữa hải quân của Nga và Anh ở Black Sea khơi lại sự kiện tương tự của cuộc chiến vùng Crimea vào những năm 1850. Và một cuộc gặp gỡ giữa Biden và Tổng thống Nga Vladimir Putin đã không giảm bớt mối căng thẳng Mỹ-Nga. Rồi đến khi có cuộc gặp đầu tiên của Biden với Chủ tịch Trung Cộng Tập Cận Bình, dường như sẽ không có gì ấm áp hơn. G7 đang tái tạo lại nhãn hiệu cho họ như một câu lạc bộ của các nền dân chủ thịnh vượng nhằm đặt ra “những quy tắc căn bản của hướng đi” cho phần còn lại của thế giới. Không cần biết các quốc gia hùng mạnh khác cũng không quan tâm gì đến các quy tắc do những kẻ khác đặt ra.
“Địa chính trị” là từ được sử dụng nhiều nhất để mô tả những biến động này, hầu hết những sự kiện trên đã được dàn xếp như để làm mới lại các vấn đề cũ. Ví dụ, Nga được cho là đang tiếp tục truyền thống của Liên Xô về việc xuất khẩu năng lượng để những quốc gia khác lệ thuộc vào họ. Do đó, Nord Stream 2 lập lại sự tranh đấu trước đây của Tổng thống Ronald Reagan về việc Đức tham gia xây dựng đường ống dẫn của Liên Xô cách nay 4 thập niên. Blinken gọi đây là một “dự án địa chính trị của Nga nhằm chia rẽ châu Âu”.
Một khái niệm cổ điển mơ hồ, địa chính trị có hai cách sử dụng vừa ngây thơ và vừa nguy hiểm. Đối với một số người, nó cổ vũ ý niệm mơ hồ của tình huống dự phòng về địa lý (geographical contingency). Tuy nhiên, đối với những người khác, nó đồng nghĩa với thuyết định hình địa lý, ngụ ý một cuộc xung đột bất tận, trong đó không gian lãnh thổ quan trọng hơn ý tưởng, bản đồ quan trọng hơn là bạn hữu. Mối nguy hiểm của thuật ngữ này là đặc tính chính của chủ nghĩa hư vô (nihilism) : nó khiến cho chúng ta nghĩ rằng không một ai quan tâm đến các giá trị một cách nghiêm túc, bởi vì không thể có những điều tốt đẹp phổ quát.
Sau Thế chiến thứ nhất và sự thất bại của một viễn ảnh đầy tham vọng nguy hiểm của người Đức về “chính trị thế giới” (Weltpolitik) dưới thời của Kaiser Wilhelm II, người ta cần có một thuật ngữ mới. Điều này đã được đáp ứng bởi Karl Haushofer, một sĩ quan và lý thuyết gia chiến lược của Học viện Quân sự Munich, người đã chịu ảnh hưởng sâu đậm trong thời gian phục vụ tương đối ngắn khi còn là tùy viên quân sự ở Tokyo. Thuật ngữ Geopolitik đã được đặt ra bởi chính trị gia Thụy Điển, Johan Rudolf Kjellén, vào năm 1900, và Haushofer đã áp dụng nó một cách thích thú.
Chính Haushofer là người đầu tiên kết hợp vấn đề địa lý với cuộc xung đột cần phải có, khiến cho toàn bộ nền chính trị quốc tế trở thành một cuộc tranh đấu cay đắng, nhưng không thể tránh khỏi, giữa những kẻ có và không có. Ông tin rằng sứ mệnh của mình là tạo ra một khoa học chính trị mới – “khoa học về một hình thức sinh hoạt chính trị trong một vùng không gian sống tự nhiên.” Địa chính trị là học thuyết về “các sinh hoạt chính trị liên kết với quả địa cầu”, và rốt cuộc phải “trở thành lương tâm của nhà nước.”
Khởi đầu từ những năm 1920, Haushofer đã nhanh chóng thu hút được những kẻ hâm mộ từ các phần tử ở bên lề của trật tự quốc tế. Adolf Hitler có thể đã bị ảnh hưởng bởi tư duy đó; ông ta đã đọc để cho Rudolf Hess, một môn đệ của Haushofer, viết ra tác phẩm Mein Kampf của mình. Karl Radek, thư ký của Đảng Cộng Sản Quốc tế (Comintern) , chắc chắn đã bị ảnh hưởng sâu đậm (thậm chí còn có một tạp chí của Sô Viết chuyên về địa chính trị). Và sau sự sụp đổ nhục nhã của Xô viết, từ đó tư duy địa chính trị đã quay trở lại mạnh mẽ với nền chính trị Nga. Aleksandr Dugin, một phân tích gia về chiến lược gần như phát xít, kẻ đã nhiệt tình hâm mộ Haushofer, được cho là người đã ảnh hưởng đến thế giới quan của Putin.
Có một khuynh hướng chung ở đây: địa chính trị là thuật ngữ được ưa chuộng bởi những kẻ thất bại trong lịch sử, những người này muốn đưa ra luận điệu mỉa mai trong những nỗ lực của họ để phá bỏ công trình trí tuệ của kẻ chiến thắng.
Điều đó không phải là ý của bà Ursula von der Leyen, Chủ tịch Ủy ban châu Âu, khi bà tuyên bố, vào năm 2019, rằng bà sẽ lãnh đạo một “Ủy ban địa chính trị”. Mục đích là để phân biệt Ủy ban mới với một Ủy ban “chính trị” sẽ can thiệp vào công việc nội bộ của các quốc gia thành viên EU và thuật ngữ này dường như gợi ý rằng châu Âu sẽ can dự một cách cởi mở với những quốc gia khác. Trong một thế giới toàn cầu hóa, nhiều người châu Âu nghĩ rằng một Âu Châu rộng lớn cần có tiếng nói, và họ đồng tình với lập luận rằng ngay cả các quốc gia thành viên lớn như Pháp, Đức hoặc Ý, cũng không thể tạo được ảnh hưởng.
Nhưng trong hoàn cảnh hiện nay, vị thế địa chính trị một lần nữa giống như việc bù đắp cho sự bất lực. Các triệu chứng tệ hại liên quan đến địa chính trị cũ đang tái xuất hiện và làm cản trở các giải pháp cho các vấn đề toàn cầu như đại dịch COVID-19, sẽ không chấm dứt cho đến khi có sự tiêm chủng toàn cầu.
Sử dụng “địa chính trị” một cách bừa bãi chẳng đem lại kết quả gì, bởi vì việc áp dụng thuật ngữ này không thể thay thế cho các cuộc thảo luận về những sự kiện quan trọng và phổ biến các lời diễn giải về sự xung đột. Các suy nghĩ về những vụ đụng độ giữa các cường quốc và các tranh cãi xem ai là kẻ đạo đức giả hơn, sẽ không giải quyết được các bất đồng quốc tế cũng như không giải quyết được các vấn đề chung. Cách duy nhất để làm điều đó là chú tâm vào những gì thực sự cần phải làm để đạt được các mục tiêu chung.
Harold James là Giáo sư Lịch sử và Các vấn đề Quốc tế tại Đại học Princeton và là thành viên cao cấp của Trung tâm Đổi mới Quản trị Quốc tế. Chuyên gia về lịch sử kinh tế Đức và toàn cầu hóa, ông là đồng tác giả của cuốn sách “The Euro and The Battle of Ideas, and the author of The Creation and Destruction of Value: The Globalization Cycle, Krupp: A History of the Legendary German Firm”.
Chú Thích của người dịch:
(1) Địa chính trị là khoa học nghiên cứu về tác động của địa lý Trái đất (con người và vật chất) đối với chính trị và quan hệ quốc tế. Địa chính trị chú trọng vào quyền lực chính trị liên quan tới không gian địa lý. Đặc biệt, lãnh hải và lãnh thổ đất liền trong mối tương quan với lịch sử ngoại giao. Các chủ đề của địa chính trị bao gồm các mối quan hệ giữa lợi ích của các chủ thể chính trị quốc tế tập trung trong một khu vực, một không gian hoặc một yếu tố địa lý, các mối quan hệ tạo ra một hệ thống địa chính trị.
(2) Thuyết định hình địa lý khẳng định rằng lịch sử, văn hóa, xã hội và lối sống, sự phát triển, v.v. của con người được định hình bởi môi trường vật chất của họ.
qghc.wordpress.com 
(1) Địa chính trị là khoa học nghiên cứu về tác động của địa lý Trái đất (con người và vật chất) đối với chính trị và quan hệ quốc tế. (Định nghĩa này quá tổng quát và khó hiểu). Xin đan cử một Đ.N. dễ hiểu tìm thấy trên mạng: Geopolitics is the study of how things like a country’s land, climate, and natural resources all affect its government and economy. The geopolitics of the U.S. are influenced by its extremely large size.
Geopolitics may sound intimidating, but it’s really nothing more than a combination of geography and politics. It’s what happens when you take the physical features of a place, including the ways humans interact with those features, and look at their influence on how the place is governed. When you examine the geopolitics of the U.K., its small size and the fact that it’s an island play a huge part in its ability to defend its borders from attack.
Về cách dịch từ này trong tiếng việt tôi cũng không đồng ý: Geopolitics: địa chính trị: đây là lối dịch theo tiếng Hán hay tiếng Anh (adj+ noun): v.d: Bạch mã. Ai cũng hiểu chữ này, nhưng nếu nói theo tiếng Việt thì nó là con ngựa trắng (N+ Adj), như phần trên đã dẫn chứng (combination of geography and politics)